Getuies van die geloof: Die vroeg-Christelike martelaarsverhale

deur prof. Gerrit Smit

Inleiding

Die vroeg-Christelike kerk was ’n getuienisbeweging wat dikwels die waarheid van hulle geloof bloedig bevestig het deur die martelaarskap van gelowiges. In die geskiedenis van die kerk, kan ons spesifiek verwys na die Handelinge van Justinus, die Martelare van Scilli en die Handelinge van Cyprianus. Hierdie verhale maak ’n belangrike deel van die geloofslewe en die bewussyn van verganklikheid in die vroeë kerk uit.

 

Die Handelinge van Justinus

Justinus, ook bekend as Justinus die Martelaar, is een van die mees invloedryke apologete van die tweede eeu. Sy Handelinge beskryf die regsverhoor en marteldood wat hy in Rome gely het tydens die regering van keiser Marcus Aurelius.

Die optekening van sy martelaarskap is van besondere belang omdat dit van die vroegste dokumente is wat ’n regsprosedure teen Christene opteken en vir die nageslag bewaar. Die teks toon duidelik die spanning tussen die Romeinse reg en die Christelike gewetensvryheid. Justinus word beskryf as ’n man wat, ten spyte van sy geleerdheid, die eenvoudigste geloofswaarhede met oortuiging bely het. Sy laaste woorde: “Ons begeer om eerder as Christene deur ons Here Jesus Christus gered te word, as om aan u eise te voldoen”, verwoord die onwrikbare geloof van die martelare van dié tyd​.

 

Die Martelare van Scilli

Die Handelinge van die Martelare van Scilli is die oudste Latynse martelaarsverhaal wat ons besit, en dateer uit 180 n.C. Dit speel af in die stad Scilli in Noord-Afrika (naby moderne Tunisië), en beskryf die verhoor en dood van sewe Christene – ses mans en een vrou – onder die prokonsul Saturninus.

Volgens Quasten toon hierdie teks die eenvoud en diepte van die geloof van gewone Christene. Wanneer hulle gevra word om die keiser te aanbid, antwoord een van hulle eenvoudig: “Ek erken nie die keiser nie, maar eer God.” Die liturgiese en geloofstaal van die teks beklemtoon die tema van geloofsgetuienis as ‘n vorm van triomf – nie nederlaag nie.

Wat hierdie verhaal uniek maak, is sy bondige styl en regstreekse weergawe van die dialoog tussen die aanklaer en die beskuldigdes. Dit bied ’n blik op die leefwêreld van gewone Christene wat ten spyte van hul sosiale eenvoud, met diepe teologiese oortuiging geleef en gesterf het.

 

Die Handelinge van Cyprianus

Cyprianus van Kartago, ’n invloedryke biskop (opsiener) en teoloog, is in 258 n.C. onthoof tydens die vervolgings van keiser Valerianus. Sy Handelinge gee ’n meer uitgebreide en formele beskrywing van die regsverhoor, asook ’n teologiese refleksie op sy martelaarskap.

Cyprianus se Passio is ’n goed gestruktureerde teks waarin die martelaar se waardigheid en die eerbied van die gemeente sentraal staan. Die handelinge beskryf hoe Cyprianus kalm en waardig na sy dood stap, wat die idee versterk van martelaarskap as ’n liturgiese optog – ‘n optog tot verheerliking.

Van besondere belang is die feit dat Cyprianus, in teenstelling met vroeëre martelare, nie deur Romeinse burgers verhoor word nie, maar deur plaaslike owerhede. Dit dui op die uitbreiding van die vervolgingsbeleid van die Romeine en die plaaslike toepassing daarvan. Die Handelinge word gekombineer met korrespondensie van Cyprianus self, wat aan die teks ’n unieke stem gee.

 

Teologiese en literêre betekenis

Hierdie martelaarsverhale vervul verskeie funksies:

• Liturgies: Hulle is gelees tydens eredienste en het die gemeente se geloof versterk deur die voorbeeld van getrouheid.
• Kategese: Hulle dien as onderrigtekste wat wys op die koste van dissipelskap en die navolging van Christus.
• Teologies: Hulle weerspieël ’n vroeë kerkbeskouing van martelaarskap as ’n doop met bloed, wat toegang verleen tot die ewige lewe en simbolies verstaan kan word as ‘n optog van verheerliking.

Quasten wys daarop dat hierdie verhale die oorgang toon van geskrewe apologetiek na ’n beliggaamde getuienis wat die geloof met die dood verseël. Hulle struktureer ’n narratief waarin die martelaar se stem, houding en antwoorde as modelle van geloof voorgehou word – ’n vorm van “heilige navolging” wat in die tradisie van Christus se lyding staan.

 

Samevatting

Die Handelinge van Justinus, die Martelare van Scilli en die Handelinge van Cyprianus is nie bloot historiese bronne nie, maar geestelike dokumente van onskatbare waarde. Martelaarsverhale in die vroeg-Christelike kerk verwoord die geloofsmoed van die vroeë kerk, die spanning tussen Kerk en staat, en die teologie van selfopoffering. In die woorde van Quasten word hierdie tekste die “eerste liturgiese gesange van die Kerk se lydende liggaam”. Die martelaars se sterwe was nie die einde van hul verhaal nie, maar die begin van ’n tradisie van heilige herinnering.

 

Verwysings:

Quasten, Johannes. 1986. Patrology. The Beginnings of Patristic Literature , Volume 1. Westminster: Christian Classics, hoofstuk 5