Die vroeg-Christelike poësie: geloof in mensetaal uitgedruk

deur prof. Gerrit Smit

Inleiding

In die eerste eeue ná Christus het die Kerk nie net teologies en institusioneel gegroei nie, maar ook literêr. Een van die mees fassinerende uitvloeisels van hierdie groei is die ontwikkeling van Christelike poësie.

Die vroeë Christene het in die lig van hul Hebreeuse en Hellenistiese erfenis, begin om die digkuns aan te wend as ’n vorm van aanbidding, onderrig en verdediging van die geloof. In hierdie artikel bied ek ’n opsomming van die aard, oorsprong, doel en ontwikkeling van vroeg-Christelike poësie.

 

Die wortels van Christelike poësie

Die Christelike poësie van die eerste vier eeue was nie ’n suiwer oorspronklike skepping nie, maar het ontstaan uit ’n interaksie tussen verskeie kulturele en godsdienstige invloede. Quasten wys daarop dat die grootste invloed gekom het van twee bronne: die Joodse psalms en die klassieke Griekse en Latynse poësie​.

Die psalms van die Ou Testament het ’n diep indruk gemaak op Christene, en dit is nie verbasend dat baie van die vroeg-Christelike digters hul styl en inhoud aan die Psalms ontleen het nie. Daarbenewens het die retoriese en metriese patrone van klassieke digkuns, soos dié by Horatius en Vergilius, die vorm van Christelike poësie beïnvloed. Hierdie invloede het egter nooit die Christelike boodskap oorheers nie — die digters het hulle eie unieke stem en styl ontwikkel en so ver moontlik getrou gebly aan die Bybelse teologie.

 

Poësie as aanbidding en dogma

Poësie het in die vroeë kerk ’n duidelike doel gehad: aanbidding, onderrig, en die verdediging van die Christelike leer. Dit was nooit bedoel as blote estetiese uitdrukking nie, maar het gedien as ‘n medium vir die verkondiging van die evangelie.

Liturgiese poësie, veral in die vorm van himnes, het ’n sentrale plek ingeneem in die Christelike samekomste. Deur poëtiese herhaling, ritme en melodie kon geloofswaarhede nie net geleer word nie, maar ook onthou word. Hierdie funksionele aspek van poësie het dit belangrik gemaak vir ’n grotendeels ongeletterde samelewing.

Quasten beklemtoon dat die poësie van hierdie tyd nie ’n private of introspektiewe kunsvorm was nie, maar ’n publieke, kerklike en gemeenskaplike aktiwiteit. Himnes en poëtiese lesings was deel van die liturgie en dus sentraal tot die geloofslewe van die gemeente​.

 

Belangrike digters en hul bydrae

 

Commodianus

Een van die vroegste Latynse Christelike digters aan ons bekend, is Commodianus. Hy was waarskynlik aktief in die middel van die derde eeu. Anders as klassieke Latynse digkuns, gebruik Commodianus akrostiese vorme (alfabetdigkuns) en vreemde metrum, wat soms die vloei van die poësie benadeel. Tog is sy werk teologies ryk. Die kern van sy gedigte kom op die volgende neer: Hy waarsku teen sonde, roep tot bekering, en verkondig die wederkoms van Christus.

Commodianus se werk getuig van ‘n oorgangsfase waarin Christene begin het om klassieke vorme te gebruik sonder om geheel en al die klassieke styl oor te neem. Sy poësie is meer profeties en vermanend as liries, wat ooreenstem met sy doel om die morele toestand van die samelewing aan te spreek​.

Prudentius

Met Prudentius (ca. 348–ca. 413) betree ons ’n nuwe era van Christelike poësie. Quasten beskryf hom as die eerste ware Christen-digter in die Latynse wêreld. Hy was ’n regsgeleerde aan die hof van keiser Theodosius, en sy bekeerde lewe het hom geïnspireer om sy literêre talent ten volle aan Christus toe te wy.

Prudentius se belangrikste werke sluit in die Cathemerinon (himnes vir verskeie tye van die dag), die Peristephanon (gedigte ter ere van martelare), en die Psychomachia, wat die geveg tussen deugde en ondeugde in allegoriese vorm uitbeeld.

In Prudentius sien ons hoe klassieke poësie en Christelike geloof in harmonie saamvloei. Sy werk is deurdrenk met Skrifverwysings, dogma en ’n diep gevoel van aanbidding. Quasten wys daarop dat Prudentius se werk ’n keerpunt verteenwoordig — van apologetiese na artistieke Christelike poësie​.

Efraim die Siriër

In die Oosterse tradisie is Efraim van Nisibis (ca. 306–373), beter bekend as Efraim die Siriër, die mees verteenwoordigende figuur van vroeg-Christelike poësie. Ons kan hom beskryf as ’n digter-teoloog, wie se himnes en poëtiese preke ryk is in simboliek, beeldspraak en bybelse aanhalings.

Efraim het ’n groot aantal himnes geskryf wat gebruik is in liturgiese kontekste. Hierdie geskrifte het ’n duidelike doel gehad om die ortodokse geloof te verdedig teen kettery, veral Arianisme en Gnostisisme. Hy het die poësie gebruik as wapen teen teologiese afwyking, maar ook as ’n vorm van aanbidding wat die hart sowel as die verstand aanspreek. Quasten noem Efraim se poësie ’n “theology in song” — nie koue dogma nie, maar lewende waarheid, verpak in die musiek van aanbidding​.

 

Die funksies van poësie in die vroeë kerk

 

Didakties

Poësie was ’n kragtige didaktiese (onderrigtende) instrument. In ’n tyd waarin die meeste Christene ongeletterd was, het digkuns en ritmiese herhaling gehelp om leerstellings vas te lê. Hierdie gebruik van poësie was veral belangrik in die kinderonderrig en die kategetiese skole.

Polemies

Baie van die gedigte en poëtiese geskrifte het ’n polemiese inslag gehad. Hulle het nie net die Christelike leer verkondig nie, maar ook kettery teëgestaan. Dit is veral sigbaar in die werk van Efraim die Siriër, wie se liedere dikwels direkte weerleggings van Gnostiese leerstellings bevat.

Liturgies

Poësie was ook ten nouste verweef met liturgie. Himnes vir feeste, tye van die dag, en gedenkdienste vir martelare het ’n vaste plek in die aanbiddingspraktyk ingeneem. Hierdie digkuns het dus ’n rituele funksie gehad wat die ritme van die kerklike lewe bepaal het.

 

Die estetiese karakter van die poësie

Hoewel vroeg-Christelike poësie funksioneel was, beteken dit nie dat dit esteties minderwaardig was nie. Trouens, in die werk van digters soos Prudentius en Efraim sien ons ’n hoë vlak van kunsinnigheid. Quasten merk op dat hierdie digters nie die klassieke estetika verwerp het nie, maar dit geheilig het — hulle het die vorme van Horatius en Homerus gebruik, maar die inhoud gekersten om Christus sentraal te stel.

 

Die voortlewing en invloed van vroeg-Christelike poësie

Die nalatenskap van hierdie poësie is enorm. Die Middeleeuse kerklike himnes, sowel as die Oosters-Ortodokse kerklike liturgie, is direk gegrond op die liturgiese patrone wat deur die vroeë digters gevestig is. Latere digters soos Ambrosius van Milaan en Gregorius van Nazianze het voortgebou op hierdie tradisie, en sodoende ’n literêre en liturgiese skatkis geskep wat deur die eeue in die kerk sou weerklink.

Selfs buite die kerk het hierdie poësie invloed gehad. Die gebruik van allegorie en simboliek in Westerse literatuur is grootliks aan hierdie tradisie verskuldig.

 

Samevatting

Die vroeg-Christelike poësie het nie net gedien om die waarheid van die evangelie oor te dra nie, maar dit het ook gehelp om ’n geloofsgemeenskap te vorm rondom liedere, ritme en die Woord. Digters soos Prudentius en Efraim het nie bloot gedig nie; hulle het gebid, getuig en bely — en dit alles in poësie. In ’n wêreld waar woordkuns dikwels vervreem is van waarheid, herinner vroeg-Christelike poësie ons aan ’n tyd toe geloof en poësie een was – geloof uitgedruk in mensetaal.