Apokriewe van die Nuwe Testament: ‘n Oorsig
deur: prof. Gerrit Smit
Inleiding
Die ontstaan van die Nuwe-Testamentiese apokriewe kan toegeskryf word aan die uiteenlopende beskouinge van die vroeg-Christelike kerk. Hierdie geskrifte, wat nie as kanoniek (Bybelse boeke) erken is nie, het desondanks ’n beduidende invloed uitgeoefen op die geloofslewe, lering en verbeelding van vroeë Christene. In Patrology, Volume I, bied Johannes Quasten ’n insiggewende uiteensetting van hierdie apokriewe, hul aard, oorsprong en teologiese waarde.
Hier gee ek ‘n oorsig oor die aard en doel van die Nuwe-Testamentiese apokriewe, asook hul rol in die ontwikkeling van die patristiese (kerkvader) tradisie.
1. Wat is die Nuwe-Testamentiese apokriewe?
Die term “apokriewe” verwys in hierdie konteks na geskrifte wat hulself aanbied as deel van die apostoliese tradisie, maar wat nie as deel van die kanonieke Nuwe Testament opgeneem is nie. Die kerk het hul kanonieke status verwerp, maar dit beteken nie dat hierdie werke sonder invloed of betekenis was nie. Quasten meen dat hierdie geskrifte dikwels ‘n doel gehad het om sekere leemtes in die kanon aan te vul (soos om agtergrondgeskiedenis te gee) of om die populêre vroomheid te voed met dramatiese en verhalende materiaal wat meer toeligting oor Christus, Maria of die apostels gee. Die meeste van die apokriewe boeke in die tyd van die Nuwe Testament dateer nie uit die tyd van die Nuwe Testament self nie, maar eers vanaf die tweede eeu na Christus en sommige word so laat as die vyfde eeu na Christus eers geskryf. Verder is die meeste van hierdie boeke pseudepigrawe (onder ‘n vals naam geskryf).
2. Tipes apokriewe geskrifte
Ons klassifiseer die Nuwe-Testamentiese apokriewe in verskeie kategorieë: evangelies, handelinge, briewe en openbarings. Elkeen van hierdie genres boots ’n bestaande kanonieke vorm na en poog om daardeur ‘n gesagvolle karakter aan hul inhoud te gee.
a. Apokriewe Evangelies
Hierdie geskrifte fokus dikwels op die “verborge jare” van Jesus se lewe, veral sy kinderjare en geboorte. Voorbeelde sluit in die Proto-Evangelie van Jakobus en die Evangelie van Thomas. Hierdie tekste is besonder ryk aan fantasievolle beskrywings. Die Proto-Evangelie van Jakobus, byvoorbeeld, probeer besonderhede verskaf rondom Maria se geboorte, haar kinderjare, en haar voorbereiding vir die maagdelike geboorte van Christus — temas wat nie in die kanonieke evangelies aangespreek word nie.
b. Apokriewe Handelinge
Die apokriewe handelinge van die apostels — soos die Handelinge van Paulus, Handelinge van Petrus, en Handelinge van Johannes — is dramatiese vertellings van die apostels se sendingreise, wonderwerke en martelaarskap. Quasten wys daarop dat sommige van hierdie geskrifte waarskynlik oorspronklik bedoel was om geloof op te bou, maar dikwels beland het in ’n sensasiegedrewe narratief. Die Handelinge van Paulus en Thekla, byvoorbeeld, was ’n geliefde teks in die vroeë kerk wat ’n vroulike dissipel van Paulus uitbeeld as ’n model van reinheid en moed.
c. Apokriewe Briewe en Openbarings
Hierdie dokumente boots die briefvorm van Paulus of die apokaliptiese styl van Johannes na. Voorbeelde sluit in die Briewe van Paulus aan die Laodicense en die Openbaring van Petrus. Hierdie tekste is gewoonlik teologies gesentreerd rondom die eskatologie — die leer oor die laaste dinge. Die Openbaring van Petrus is een van die belangrikste van hierdie geskrifte en gee ‘n uitgebreide beskrywing van die hemel en hel wat latere Middeleeuse voorstellings en kunswerke sou beïnvloed.
3. Doel en invloed van die apokriewe
Hoewel hierdie geskrifte nie kanoniek is nie, was hulle nie doodgewoon onwelkom in die vroeë kerk nie. Quasten stel dat sommige kerkvaders, hoewel hulle die geskrifte nie as geïnspireerd beskou het nie, dit tog as nuttig of opvoedkundig beskou het. Die apokriewe vul ’n behoefte aan narratief en simboliek in die vroeë kerk, veral waar daar ’n gebrek aan biografiese besonderhede oor Jesus of die apostels bestaan het. Die apokriewe se inhoud was egter nie as gesaghebbend beskou nie en indien inligting in stryd met die kanonieke boeke was, het die kerkvaders die inhoud verwerp.
Daarby het hierdie geskrifte dikwels ’n populêre karakter, wat hulle toeganklik en geliefd gemaak het onder gewone gelowiges. Hulle het ook as polemiese (ter verdediging) geskrifte gedien — sommige apokriewe was bedoel om sekere dogmas of valse groepe soos die Gnostici te bestry. Ironies genoeg het ander apokriewe weer juis Gnostiese leerstellings bevorder, soos die Evangelie van Judas, wat ’n radikale vertelling van die verraad deur Judas verhaal en Judas beskou as ‘n held wat Jesus nie verraai nie, maar verlos van sy aardse liggaam.
4. Die kerkvaders en die apokriewe
Die houding van die kerkvaders teenoor hierdie geskrifte was gemeng. Kerkvaders soos Origenes, Ireneus en Tertullianus het sommige van hierdie werke openlik verwerp as ketters of twyfelagtig. Irenaeus, byvoorbeeld, het Gnostiese apokriewe soos die Evangelie van die Waarheid gekritiseer en in sy werk Adversus Haereses teen hulle gewaarsku. Tertullianus het selfs die Handelinge van Paulus verwerp toe hy hoor dit bevat ’n verhaal van ‘n vrou wat haarself laat doop het.
Tog was daar ook kerklike leiers wat meer verdraagsaam was teenoor sekere apokriewe. Die Openbaring van Petrus is byvoorbeeld opgeneem in sommige vroeë uitgawes van die Nuwe Testament en was vir ’n tyd lank in die Oosterse liturgie gebruik. Quasten verduidelik dat hierdie dubbelsinnigheid weerspieël hoe moeilik dit vir die vroeë kerk was om ’n definitiewe grens tussen gesaghebbende en nie-gesaghebbende geskrifte te trek.
5. Die teologiese waarde van die apokriewe
Alhoewel nie geïnspireerd nie, bevat sommige apokriewe waardevolle insigte in die geloofspraktyke, etiek en eskatologie van die vroeë Christene. Die sterk klem op maagdelikheid, martelaarskap, en Christus se bonatuurlike dade en wonderwerke dien as aanduiding van die stryd wat die vroeë kerk gehad het. Die Handelinge van Johannes, byvoorbeeld, beeld Jesus as ’n suiwer geestelike wese uit, wat die latere ontwikkeling van die docetiese leer beïnvloed het.
Ander tekste, soos die Evangelie van Nikodemus, het ’n liturgiese en homiletiese invloed gehad. Hierdie evangelie bevat die sogenaamde “Handing to Hell” (Christus se neerdaling na die doderyk) wat later ’n belangrike plek in die Paasliturgie van die vroeë kerk sou inneem.
6. Historiese en kulturele betekenis
Die Nuwe-Testamentiese apokriewe dien as ’n venster op die teologiese wêreld van die tweede en derde eeue na Christus. Hulle wys op ’n tydperk van ontwikkeling van die teologie, vroomheid, en ’n soeke na identiteit. Quasten wys tereg daarop dat hierdie geskrifte help om die atmosfeer waarin die Nuwe Testament tot stand gekom het, beter te verstaan. Alle apokriewe is nie bloot afwykings van die Bybelse teologie nie, en sommige is bruikbaar vir die kerk.
7. Samevatting
Die Nuwe-Testamentiese apokriewe kan nie afgemaak word as bloot spekulatiewe vroeg-Christelike verbeeldingsvlugte nie. Hulle vorm ’n belangrike deel van die vroeë Christendom se geestelike landskap — een waarin die grens tussen ortodoksie en afwyking nog nie finaal vasgestel was nie. Deur hierdie geskrifte te bestudeer, kry die moderne leser insig in die soeke van die eerste Christene na sin, betekenis en geloofswaarheid in ’n komplekse wêreld, dikwels onder baie moeilike wêreldomstandighede.
Hoewel die kerk hulle nie as geïnspireerd aanvaar het nie, bly hulle waardevol as kulturele en godsdienstige dokumente wat die rykdom van die patristiese tydperk weerspieël.