‘n Bybelse perspektief op orgaanskenking

prof. GDS Smit (2011)

Inleiding

Orgaanskenking is een van die merkwaardigste dinge van die vooruitgang in die mediese wetenskap. Waar die mens eeue lank min kon doen as ‘n orgaan nie reg werk nie, het chirurgiese tegnieke en biologiese kennis sedert die 19de eeu tot ’n punt gevorder waar lewensreddende oorplantings ’n alledaagse werklikheid geword het. Hierdie vooruitgang is nie toevallig nie, maar staan binne die raamwerk van God se algemene genade. Hy gee aan mense die verstand en vaardighede om die skepping te ontwikkel en nood te verlig.

Die vraag is egter: Hoe moet ’n Gereformeerde Christen na orgaanskenking kyk? Is dit Bybels regverdigbaar?

Die antwoord lê in ’n oorweging van Skrifbeginsels, die kultuuropdrag in Genesis 1:26-28, en die etiese perke wat God se Woord stel. Orgaanskenking kan ’n daad van liefde wees, maar dit kan ook misbruik word wanneer winsbejag en onetiese praktyke die oorhand kry. ’n Gereformeerde perspektief wil beide kante eerlik aanspreek.

Historiese ontwikkeling

Die geskiedenis van orgaanskenking begin in 1877 toe die eerste suksesvolle horingvliesoortplanting uitgevoer is. Hierdie pioniersprosedure het ’n deurbraak beteken: vir die eerste keer kon ’n deel van ’n menslike liggaam chirurgies verwyder en op ’n ander persoon ingeplant word om liggaamsfunksies te herstel. Die horingvlies en niere sou vir dekades die mees algemene organe wees wat oorgeplant is, hoofsaaklik omdat hulle tegnies makliker hanteerbaar is en minder immuunreaksies veroorsaak.

In 1967 het dr. Chris Barnard in Kaapstad die wêreld verras met die eerste suksesvolle hartoorplanting. Hierdie gebeurtenis het nie net mediese geskiedenis gemaak nie, maar ook ’n stroom van etiese debatte ontketen. Kort daarna het oorplantings van die lewer, longe, milt en beenmurg gevolg. Vandag is dit moontlik om verskeie organe en weefsels, insluitend hartkleppe, vel en kraakbeen, met groot sukses te skenk en oor te plant.

Hierdie vooruitgang het egter ook ’n nuwe etiese terrein na vore gebring. Vrae oor wanneer ’n mens werklik dood is, of watter voorwaardes die oes van organe mag regverdig, het noodwendig deel van die gesprek geword. Die kerk kan nie stilbly oor sulke sake nie, omdat dit die waardigheid van die mens en die heiligheid van lewe raak.

Bybelse beginsels

Die Bybel spreek nie direk oor orgaanskenking nie, bloot omdat die praktyk in Bybelse tye onbekend was. Tog bied die Skrif belangrike beginsels wat rigting gee.

Een van die belangrikste is die gebod van naasteliefde:

“Jy moet jou naaste liefhê soos jouself” (Lev. 19:18; vgl. Matt. 22:39; Rom. 13:9).

Hierdie liefde vra bereidheid om op te offer vir die welsyn van ander. Jesus sê:

Groter liefde het niemand as dit nie, dat iemand sy lewe vir sy vriende gee (Joh. 15:13).

As die hoogste vorm van liefde selfs jou hele lewe kan insluit, is dit logies dat die gee van ’n orgaan, hetsy tydens jou lewe of na jou dood, om ’n ander se lewe te red of te verbeter, nie teen die Woord van God indruis nie. Die apostel Johannes som dit só op:

Geliefdes, as God ons so liefgehad het, behoort ons ook mekaar lief te hê (1 Joh. 4:11).

Die Gereformeerde tradisie sien hierdie selfopofferende liefde as deel van die mens se kultuuropdrag: om God se skepping verantwoordelik te ontwikkel en in diens van ons naaste te gebruik. Mediese kennis, chirurgiese vaardigheid en wetenskaplike tegniek is egter ongelukkig nooit neutraal nie. Dit is gawes wat aan God se eer onderworpe moet wees, anders word dit aangewend vir selfverryking of ander onetiese wyses.

Skrifbesware en reaksies

Sommige, soos die Jehovagetuies, meen dat orgaanskenking teen die “natuurlike wette” wat God ingestel het, ingaan. Hierdie standpunt sou egter ook die gebruik van medisyne, operasies en ander vorme van behandeling verbied, wat strydig is met die Skrif se positiewe siening van geneeshere en medisinale middels (Matt. 9:12; 2 Kon. 20:7).

Ander vrees dat die opstanding van die liggaam in die gedrang kom as dele daarvan geskenk word. Paulus leer egter in 1 Korintiërs 15:42–44 dat ons opstandingsliggaam ’n verheerlikte liggaam sal wees, totaal verskillend van die aardse liggaam. Die “saad” van ons verganklike liggaam bring iets voort wat God self in heerlikheid herskep. ’n Skenker se liggaam sal by die wederkoms volkome en sonder gebrek herstel word, ongeag of ’n orgaan tydens sy aardse lewe geskenk is.

’n Ander beswaar is dat orgaanskenking ’n vorm van liggaamskending of selfs kannibalisme is. Hierdie vrees is ongegrond, aangesien daar geen sprake is van eet of verbruik van ’n liggaam nie. Die Bybel gee ook geen rede om bloedoortapping te verbied nie, ’n praktyk wat in beginsel soortgelyk is aan sekere vorme van orgaanskenking.

Etiese voorwaardes

Dat orgaanskenking in beginsel toelaatbaar is, beteken nie dat alle vorme daarvan goed is nie. Daar is duidelike etiese voorwaardes wat nagekom moet word:

1. Vrywillige toestemming – Die besluit moet deur die skenker self of sy/haar naasbestaandes geneem word; die liggaam is nie gemeenskaplike besit nie.
2. Geen benadeling van lewende skenkers mag plaasvind nie – Die afstaan van ’n orgaan wat die dood tot gevolg het, is selfmoord; dit is net toelaatbaar om ’n orgaan soos ’n nier te skenk indien dit nie die lewe ernstig bedreig nie.
3. Duidelike bepaling van dood – Die oes van organe mag nooit die oorsaak van dood wees nie. Die mediese span wat die dood verklaar, moet onafhanklik wees van die span wat die oorplanting doen.
4. Regverdige toewysing – Die keuse van ontvangers moet op ’n eerlike, deursigtige manier geskied, gegrond op mediese en nie finansiële of sosiale status nie.
5. Respek vir identiteit – Die doel van oorplanting is die herstel van liggaamlike funksie, nie die verandering van ’n persoon se identiteit nie. Daarom is die Skrif teen oorplanting van organe wat ‘n mens se geslag verander.

Waarskuwing teen misbruik

Alhoewel die ideaal van orgaanskenking liefde en diensbaarheid is, is daar ’n werklike gevaar van misbruik. In sommige lande bestaan ’n swartmark vir organe, waar armes uitgebuit word en ryk pasiënte die beste organe koop. Dit is in direkte stryd met die Bybelse beginsel dat die mens nie ’n gebruiksvoorwerp of handelsartikel is nie.

Daar is ook ’n ernstige etiese vraag oor die bepaling van breindood. Dr. M.C. du Rand wys daarop dat die presiese oomblik van die siel se vertrek uit die liggaam onsigbaar is en slegs deur God volkome geken word. As organe geoes word terwyl die persoon se hart nog klop en asemhaling deur masjiene in stand gehou word, is dit moontlik dat die siel nog nie die liggaam verlaat het nie. In so ’n geval kan orgaanskenking neerkom op die beëindiging van ’n lewe, wat in wese moord is. Hierdie gevaar is nie bloot teoreties nie; sommige mediese kringe het selfs gepleit om organe te gebruik van babas sonder hoër breinfunksie¹. Sulke optrede is oneties en in stryd met die Skrif.

Winsbejag kan die hele etiese fondament van orgaanskenking ondermyn. Die sesde gebod (“Jy mag nie doodslaan nie”) geld ook vir die subtiele vorme van lewensbeëindiging wat soms agter gesofistikeerde mediese taal en tegnologie wegkruip.

Gevolgtrekking

Vanuit ’n Gereformeerde perspektief kan orgaanskenking geregverdig wees. Dit kan beskou word as ’n daad van geloof en liefde wat die lewe van ’n naaste red of sy lyding verlig. Dit is in ooreenstemming met die kultuuropdrag en die gebod van naasteliefde, en dit gebruik God se gawes van kennis en tegnologie tot Sy eer. Maar hierdie praktyk mag nooit losgemaak word van streng etiese perke en Bybelse beginsels nie.

Die kerk se taak is tweeledig: om gelowiges aan te moedig om oor orgaanskenking in die lig van God se Woord te dink en, waar moontlik, self ’n bydrae te maak; maar ook om ’n profetiese stem te wees teen onetiese praktyke en winsbejag wat die heiligheid van lewe bedreig. Slegs dan kan orgaanskenking ’n suiwer getuienis wees van Christus se selfopofferende liefde in ’n wêreld waar die menslike liggaam te dikwels as ’n kommoditeit gesien word.

Voetnotas

1. American Medical Association, Council on Ethical and Judicial Affairs Report, 1994.

Bronne:

• American Medical Association. Council on Ethical and Judicial Affairs Report. 1994.

• Douma, J. Mediese Etiek. Kampen: Kok, 1987.

• Heyns, J.A. Teologiese Etiek. Pretoria: NG Kerkboekhandel, 1985.

• Smit, GDS. Orgaanskenking as etiese vraagstuk in die lig van die Skrif. 2011.

• Woods, R. “Organ Transplants and the Law of God.” The Banner of Truth, 1981.